تنظیم هورمونی

حفظ و حيات بقاي نسل جانوران در گرو فعاليت هاي گوناگون سلول ها و اندام هاي بدن آنها است. براي اينكه فعاليت هاي بدن جانوران در جهت مشخص و سودمندي انجام شود به نوعي نظم و هماهنگي نياز دارد. در جانوران پيشرفته مانند انسان تنظيم اين فعاليت ها بر عهده ي دستگاه عصبي و دستگاه هورموني است. تنظيم هورموني فعاليت هاي بدن به قدري اهميت دارد كه در اغلب موارد،با ترشح مواد هورمونی يك غده, به وسيله ي ترشح غددي ديگر تنظيم مي شود و يا كنترل آن توسط عصب صورت مي گيرد.

غدد بدن به دو دسته خارجي (برون ريز) و داخلي (درون ريز) تقسيم بندي مي شوند.

غدد برون ريز مواد ترشحي خود را از راه يك مجراي ويژه به بيرون از بدن (محيط خارجي) مي ريزند مانند غدد مولد عرق اما غدد درون ريز مجموعه اي از سلول هاي تخصص يافته ترشحي است كه شبكه ي مويرگي غني دارد سلول هاي اين غدد كه با جداره نازك مويرگ ها در تماس نزديك است مواد خود را به داخل خون مي ريزد و در تمام بدن پخش مي شود. در بدن بافت يا اندام هدف وجود دارد، كه نسبت به هورمون ها حساسيت دارد يعني داراي گيرنده هايي است كه پيام هورموني را دريافت مي كند.

دستگاه درون ريز متنوع و پيچيده است. اين دستگاه مواد خامي به نام هورمون ترشح مي كند. هورمون يك كلمه يوناني است و به معني «من برمي انگيزم» است. هورمون ها موادی شيميايي هستند و ويژگي هاي خاصي دارند. از جمله آن كه در پاسخ به يك محرك خاص ساخته و ترشح مي شوند و اگر وارد جريان عمومي خون شوند پيام را در سرتاسر بدن حمل مي كنند و آن را به تمام سلول ها مي رسانند.

هورمون به وسيله يك سلول يا گروهي از سلول ها به داخل مايعات داخلي بدن ترشح شده و اثر كنترلي روي سلول هاي ديگر بدن دارد. هورمون ها به گيرنده هاي اختصاصي خود كه روي سلول هدفشان قرار دارد متصل مي شوند. اتصال هورمون به گيرنده موجب بروز پديده هاي مختلف در داخل سلول مي شود. گيرنده ها بايد هورمون را از ميان ميليون ها مولكول ديگر كه در معرض آن قرار دارند تشخيص دهند. برخي هورمون ها اعمال موضعي (مربوط به محل خاصي در بدن) و برخي اعمال عمومي دارند.

اكنون دانسته شده است كه:

-هر هورمون مي تواند بر چندين سلول متفاوت اثر كند.

-هر سلول معين مي تواند تحت تأثير بيش از يك هورمون باشد.

-و هورمون ها مي توانند اثرات مختلفي را در يك سلول يا سلول هاي مختلف اعمال نمايند.

هورمون ها چگونه در بدن منتقل مي شوند؟

هورمون ها بعد از آزاد شدن مي توانند به صورت آزاد و يا متصل به پروتئين هاي خاصي در گردش خون حمل شوند. هورمون هاي محلول در آب (مثل پپتيدها و هورمون اپي نفرين) در آب پلاسما حل شده و به وسيله خود پلاسما منتقل مي گردند. ولي هورمون هاي استروئيدي و تيروئيدي و ويتامين D (ويتامين D نوعي هورمون است) در خون به طورعمده به پروتئين هاي موجود در پلاسما مي چسبند و به وسيله آنها در خون گردش مي كنند و تا زماني كه از پروتئين هاي پلاسما جدا نشده باشند غيرفعالند. (چون نمي توانند به آساني از ديواره مويرگ ها انتشار پيدا كنند و به سلول هاي هدفشان دسترسی يابند) و مي توان آنها را به عنوان ذخيره قلمداد كرد.

هورمون ها چقدر در خون عمر مي كنند؟

نيمه عمر هورمون در خون به طور مستقیم با ميزان اتصال به پروتئين ارتباط دارد. هورمون هايي كه به پروتئين هاي پلاسما مي چسبند با سرعت بسيار آهسته تري از خون پاك مي شوند و ممكن است براي چندين ساعت يا حتي چندين روز در خون باقي بمانند. به عنوان مثال نيمه عمر هورمون هاي استروئيدي غدد فوق كليه، در گردش خون از 20 تا 100 دقيقه است. در حالي كه نيمه عمر هورمون هاي تيروئيد كه به پروتئين چسبيده اند ممكن است به درازاي يك تا شش روز باشد. (نيمه عمر يك ماده شيميايي مدت زماني است كه طول مي كشد تا غلظت آن به نصف مقدار اوليه برسد).

غلظت هورمون ها در گردش خون و سرعت ترشح آنها چقدر است؟

غلظت هورمون هاي مورد نياز به طور غيرقابل تصوري اندك است. غلظت هورمون ها درخون در محدوده حداقل يك پيكوگرم (يك ميليونيوم ميليونيوم گرم) در هر ميلي ليتر خون تا حداكثر چند ميكروگرم (ميليونيوم گرم) در هر ميلي ليتر خون است.

به همين ترتيب، سرعت ترشح هورمون هاي مختلف نيز فوق العاده اندك است و معمولاً بر حسب ميكروگرم يا ميلي گرم در روز تعيين مي شود.

فرايندهاي بسيار تخصص يافته اي در بافت هاي بدن وجود دارند كه حتي به اين مقادير اندك هورمون ها امكان مي دهند تا يك كنترل قوي روي بدن داشته باشند.

هورمون ها بايد به وسيله يك گيرنده شناخته شده و به آن متصل شوند و سپس مجموعه هورمون – گيرنده، توليد پيام (سيگنال) مي كند. گيرنده ها بايد هورمون ها را از ميليون ها مولكول ديگر كه در معرض آن قرار دارند تشخيص دهند. پيام هاي توليد شده باعث ايجاد تغييرات (به عنوان مثال در روندهاي داخل سلول) مي شود.

عمل اتوكرين

هنگامي رخ مي دهد كه ماده توليد شده روي خود سلول ترشح كننده اش اثر بگذارد. به ماده اي كه به اين صورت منتقل مي شود، ماده اتوكرين گفته مي شود. هورمون ها هم گاهي مي توانند اين عمل را انجام دهند. به عنوان مثال گروهي از سلول هاي پانكراس (سلول هاي بتا)، هورمون انسولين ترشح مي كنند، خود هورمون انسولين مي تواند با اثر بر اين گروه از سلول ها، رشد و عملشان را كنترل كند.

عمل پاراكرين

يعني انتقال مولكول از يك نوع سلول به سلول متفاوت همسايه اش. به موادي كه از اين طريق بين سلول هاي مجاور (و متفاوت) منتقل مي شوند مواد پاراكرين گفته مي شود. هورمون ها هم مي توانند از طريق پاراكرين منتقل شوند و روي سلول مجاور سلول ترشح كننده شان اثر بگذارند. به عنوان مثال گروه ديگري از سلول هاي پانكراس (سلول هاي دلتا) مي توانند هورموني ترشح كنند كه روي سلول مجاورشان كه توليد كننده انسولين است (يعني روي سلول هاي بتا) اثر گذاشته و آزاد شدن انسولين را مهار كند.

آشنایی با غده های مهم بدن:

هیپوفیز:

غده هیپوفیز مهم ترین بخش سیستم غدد درون ریز به شمار می رود.

غده هیپوفیز به دو بخش تقسیم می شود: بخش پیشین (قدامی) و بخش پسین (خلفی).

بخش پسین یا خلفی غده هیپوفیز، هورمون ضد ادرار (آنتی دیورتیک) را ترشح می کند که با تاثیری که بر کلیه ها و دفع ادرار دارد، به حفظ توازن آب بدن کمک می کند.

همچنین هورمون اکسی توسین را ترشح می کند که باعث انقباضات رحم در طی زایمان و نیز ترشح شیر از سینه های مادر بعد از زایمان می گردد.

بخش پیشین هیپوفیز فعالیت غدد تیروئید، آدرنال و تناسلی را تنظیم می کند. از میان هورمون هایی که بخش پیشین هیپوفیز ترشح می کند، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

- هورمون رشد یا سوماتوتروپین که رشد استخوان ها و سایر بافت های بدن را تحریک می کند و در استفاده بدن از موادمغذی و معدنی نقش دارد.

- هورمون تیروتروپین که غده تیروئید را برای تولید هورمون های تیروئید تحریک می کند.

- کورتیکوتروپین که غده آدرنال را برای تولید برخی هورمون های خاص تحریک می کند.

غده هیپوفیز همچنین اندورفین نیز ترشح می کند. اندورفین ها مواد شیمیایی هستند که برای کاهش حساسیت به درد، بر روی سیستم عصبی کار می کنند.

علاوه بر این، غده هیپوفیز هورمون هایی نیز ترشح می کند که به تخمدان ها و بیضه ها برای تولید هورمون های جنسی پیام می فرستند.

اختلال در عملکرد هورمون رشد باعث رشد بیش از حد قد یا کاهش بیش از حد قد می شود.

.

- تیروئید

تیروئید که در بخش جلویی گردن قرار دارد، هورمون های تیروکسین و تری یدوتیرونین را تولید می کند. این هورمون ها سرعت سوخت ساز بدن را تنظیم می کنند. همچنین نقش مهمی در رشد استخوان ها و مغز و سیستم عصبی در کودکان دارند.

تولید و آزادسازی هورمون های تیروئید توسط تیروتروپین کنترل می شود که آن نیز به نوبه خود توسط غده هیپوفیز ترشح می شود.

در ساخته شدن هورمون های غدهٔ تیروئید، ید به کار می رود که تیروئید آن را از خون جذب می کند؛ بنابراین مصرف غذاهایی یددار مثل ماهی یا استفاده از نمک ید دار به جای نمک معمولی در کارکرد این غده مؤثر است.

پاراتیروئید

به غده تیروئید، چهار غده کوچک متصل است که به همراه یکدیگر عمل می کنند و پاراتیروئید نامیده می شوند. این غدد هورمون پاراتورمون را ترشح می کنند که با کمک هورمون کلسی‌تونین که در تیروئید تولید می شود، سطح کلسیم را در خون تنظیم می کنند.

پانکراس (لوزالمعده)

وقتی که آب میوه ای را می نوشیم، گلوکز موجود در آن جذب می شود و میزان قند خون بدن را بالا می برد. بالا رفتنقند خون، پانکراس را تحریک می کند تا هورمون
انسولین را به داخل خون ترشح کند. انسولین روی سلول های کبد اثر می گذارد و آنها را وادار به جذب گلوکز از خون می کند. سلول های کبد گلوکز را برای استفاده در آینده به صورت گلیکوژن
ذخیره می کنند.
در مواقعی مانند گرسنگی که قند خون پایین می آید، پانکراس هورمون افزاینده را وارد خون می کند تا با اثر بر سلول های کبد و تجزیهٔ گلیکوژن قندخون را افزایش دهد.

پانکراس یا لوزالمعده دو هورمون مهم، یعنی انسولین و گلوکاگون را تولید می کند. این هورمون ها برای حفظ تعادل قند خون و حفظ سوخت و ذخائر انرژی بدن، در کنار یکدیگر عمل می کنند.

در بافت لوزالمعده علاوه بر غددی که آنزیم های گوارشی را تهیه می کنند و به وسیله مجرای لوزالمعده به داخل روده می ریزند، تعداد بسیار زیادی سلول وجود دارد که به مجرای لوزالمعده ای ارتباطی ندارند و به نام جزایر لانگرهانس خوانده می شوند.

جزایر لانگرهانس، هورمون هایی ترشح می کنند که مهم ترین آنها انسولین است و متابولیسم قند ها و چربی هارا تنظیم می کند.

بیماری جزایر لانگرهانس یا حذف غده لوزالمعده از بدن، موجب بالا رفتن میزان قند خون و افزایش ادرار می گردد که به مرض قند یا دیابت معروف است.

غدد فوق کلیوی

بدن دو غدهمثلثی شکل دارد که هر کدام روی یکی از کلیه ها قرار گرفته است.

غدد فوق کلیوی دو قسمت دارند که هر کدام یک سری هورمون تولید می کنند و عملکرد متفاوتی دارند.

بخش بیرونی یا قشری آدرنال، هورمون هایی تولید می کند که به توازن نمک و آب بدن، واکنش بدن به استرس، سیستم ایمنی و رشد و عملکرد جنسی را تنظیم می کنند.

بخش داخلی یا مرکزی، اپی نفرین که آدرنالین هم نامیده می شود، در مواجهه با استرس، فشار خون و ضربان قلب را بالا می برد.

تنظیم تغییرات جنسی (بلوغ):

دختر یا پسر بودن انسان از ابتدای تشکیل جنین مشخص شده است؛ ولی اگر به نوزاد پسری لباس دخترانه بپوشانیم یا برعکس، شناسایی جنسیت آنها دشوار خواهد بود. در دورهٔ بلوغ که بین کودکی و نوجوانی قرار داد، تغییراتی در فرد بروز می کند که با وجود آنها تفاوت های ظاهری دو جنس مشخص تر می شود. بروز این صفات که به صفات ثانویهٔ جنسی معروف اند، با دخالت هورمون های جنسی مردانه و زنانه انجام می شود. غدد جنسی در مردان بیضه ها و در زنان تخمدان ها هستند

غدد جنسی یا تناسلی، مهم ترین منبع تولید هورمون های جنسی هستند.

در مردان، این غدد در کیسه بیضه قرار گرفته اند. غدد تناسلی مردانه یا بیضه ها، هورمون هایی تولید می کنند که آندروژن نامیده می شوند و مهم ترین آنها تستوسترون است. این هورمون ها تغییرات بدن را که به خاطر رشد جنسی ایجاد می شود، مثل بزرگ شدن آلت تناسلی و بروز سایر ویژگی های مردانه مثل کلفت شدن صدا، رشد موی صورت و شرمگاه و افزایش رشد و قدرت عضلانی، تنظیم می کنند. تستوسترون همچنین در تولید اسپرم توسط بیضه ها نیز دخالت دارد.

تیموس

تیموس، یک اندام تخصص یافته در دستگاه ایمنی بدن است. تنها فعالیت شناخته شده آن تولید لنفوسیت تی است که سلول‌های حیاتی برای دستگاه ایمنی بدن هستند.

تیموس در ناحیه قفسه سینه، در پشت جناغ سینه و در جلوی قلب قرار دارد.

تیموس در هنگام تولد غده ای است کاملا بزرگ که تا سن بلوغ همچنان به رشد خود ادامه می دهد و سپس شروع به تحلیل رفتن می نماید. تیموس سهم بسزایی را در سیستم ایمنی بدن ایفا می کند.

غده صنوبری یا پینه آل

غده صنوبری در وسط مغز قرار گرفته است. این غده هورمون ملاتونین ترشح می کند که چرخه خواب و بیداری و ساعت داخلی بدن را تنظیم می کند.

تنظیم ترشح هورمون ها:

مقدار ترشح هورمون ها بسیار کم است؛ ولی همان مقدار هم باید به طور دقیق کنترل شود؛ زیرا افزایش یا کاهش آن باعث ایجاد بیماری می شود. همان گونه که می دانید، با خوردن یک مادهٔ غذایی شیرین قند خون افزایش می یابد. پانکراس با ترشح انسولین باعث کاهش قند خون می شود. خونی که قند آن با انسولین تنظیم شده، با عبور ازپانکراس بر آن تأثیر می گذارد و ترشح انسولین را کاهش می دهد. به همین صورت بسیاری از غدد مقدار هورمون تولیدی خود را براساس تغییر ترکیب خون تنظیم می کند که به آن خود تنظیمی می گویند.
غدهٔ هیپوفیز نیز با ترشح بعضی از هورمون ها در کنترل غدد دخالت دارد. این غده هم به نوبهٔ خود تحت نظارت مغز قرار دارد. بنابراین بعضی از کارها دربدن با هماهنگی هر دو دستگاه عصبی و هورمونی انجام می شود .