قنات

قنات اختراع ايرانيان است و دهها قرن هم قدمت دارد . در حالی که چينيها فن حفر قنات را تازه حدود ۲۰۰ سال پس از ايرانيان آموخته‌اند.اجداد ما آبهای شيرين دامنه کوهستان را با کمک فن قنات‌سازی که روش ابداعی خودشان بوده به حاشيه کويرها برده‌اند.

با همان روش بسيار ابتدايی و مصالح ابتدايی‌تر (کولهای [تالاب] سفالين). قناتها علاوه بر انتقال آب شيرين به دشتها و حاشيه کويرها می‌توانند با توجه به لايه‌های زمين‌شناسی کشور، در زه‌کشی و انتقال آب شور و دور کردن اين آبها از مجاورت سفره‌های آب شيرين زيرزمينی مورد استفاده قرار گيرند.

گوبلو، دانشمند فرانسوی حدود بيست سال در ايران اقامت داشته و در زمينه آب در ايران کار کرده است، موضوع مطالعه خود را قنات انتخاب می‌کند و با سفرهای متعدد به مناطق مختلف جهان و با استفاده از ۵۳۴ منبع علمی، تحقيقی کتاب يا تز دکترای خود را تحت عنوان »قنات فنی برای ستيابی به آب در ايران» می‌نويسد: »قنات اختراع ايرانيان است و دهها قرن هم قدمت دارد .در حالی که چينيها فن حفر قنات را تازه حدود ۲۰۰ سال پس از ايرانيان آموخته‌اند. همه چيز دال بر آن است که نخستين قناتها در محدوده فرهنگی ايران ظاهر شده‌اند. حال بايد ديد که قنات چگونه ابداع شده است».

گوبلو معتقد است که قنات، ابتدا يک فن آبياری نبوده، بلکه به طور کامل از تکنيک معدن نشأت گرفته و منظور از احداث آن جمع‌آوری آبهای زيرزمينی مزاحم (زه آبها) به هنگام حفر معادن بوده است…. ترديدی نيست که در گستره فرهنگی ايران، از معادن «مس» و احتمالاً «روی» موجود در کوههای زاگرس، در جريان هزاره دوم قبل از ميلاد مسيح بهره‌برداری شده است.

يکی از موانع اصلی در پيشرفت کار معدنچيان، وجود آب بوده و هست. تا قبل از اختراع پمپهای مجهز معدنچيان برای خارج کردن آبها از معدن، تنها يک راه داشتند و آن اينکه اگر شيب زمينی اجازه می‌داد، دالانهايی برای خارج کردن آبهای مزاحم به فضای ازاد بيرون از معدن حفر می‌کردند که آب بدون استفاده از هيچ نيروی فنی، از دل معدن به خارج جاری می‌شد.

گوبلو معتقد است که ايرانيان نخستين که به کار کشاورزی اشتغال داشته‌اند، چون آب رودها، چشمه‌ها و غيره را مردمان بومی آسيا اشغال کرده و با آن کشاورزی می‌کردند، سعی کرده‌اند، با ساکنان بومی درگيری نداشته باشند و لذا از هر منبع آبی ديگر کشور استفاده کنند و ترجيح داده‌اند در جاهايی اقامت و کشاورزی کنند که هنوز کسی در آنجا وچود نداشته است. در اين اثنا، در بعضی نقاط جويهايی را ديدند که آب در آن جاری است و اين آبها تقريباً ثابت و دائمی نيز می‌باشد.

آب اين جويها از دهليز يا مجراهای ايجادشده برای معادن خارج می‌شود. به احتمال زياد، گروههای کوچکی از کشاورزان تازه وارد يا ايرانيان نخستين، در اين کوهپايه‌ها برای استفاده از اين آبها سکنی گزيدند و اين کوهپايه‌ها بهترين نقاط برای احداث قنات بوده است. ايرانيان اوليه (تازه واردين به فلات ايران) از فن تخليه آب معدنچيان “آکادی“ی که ابتدا مورد استفاده تنها معدنی داشته است، وسيله‌ای بنيادی برای رفع نياز خود به آب در فعاليتهای کشاورزی به وجود آوردند. به احتمال قوی ابتدا کشاورزان از معدنچيان می‌خواستند که جويها يا منابع آبی ديگری از اين نوع در خارج از معدن بر آنها حفر کنند.

تاریخچه قنات

قنات که توسط مقنیان ایرانی اختراع شده ، هزاران سال قدمت دارد. قدمت بسیاری لازم قناتهای ایران ، از پنج یا شش هزار سال متجاوز است و عمری برابر با تاریخ کهن ایران دارد. با وجود این که چندبن هزار سال از اختراع آن می‌گذرد، مع هذا هنوز هم این روش استفاده از آب ، در قسمت مهمی از روستاها و مناطق مسکونی و کشاورزی و دامداری کشور معمول و متداول است و حتی یکی از ارکان اصلی کشت و زرع در نواحی خشک را تشکیل می‌دهد. این اختراع که امروزه شهرت جهانی پیدا کرده ، بعدها از ایران به بسیاری از کشورهای جهان انتقال یافته و مورد استفاده مردم در دیگر نقاط دنیا قرار گرفته است.

ساختمان و مشخصات قنات

نات ، تشکیل شده از یک دهانه یا هرنج که روباز است و یک مجرای تونل مانند زیرزمینی و چندین چاه عمودی که مجرا یا کوره زیر زمینی را در فواصل مشخص با سطح زمین مرتبط می‌سازد. چاهها که به آنها در موقع حفر ، میله هم گفته می‌شود، علاوه بر مجاری انتقال مواد حفاری شده به خارج ، عمل تهویه کانال زیرزمینی را نیز انجام می‌دهد و راه ارتباطی برای لای‌روبی ، تعمیر و بازدید از داخل قنات نیز به شمار می‌رود.

آغاز قنات ، همان دهانه قنات است که مظهر قنات نامیده می‌شود. مظهر قنات جایی است که آب از دل قنات بیرون می‌آید و ظاهر می شود و می‌تواند برای آبیاری و دیگر مصارف مورد استفاده قرار بگیرد. قسمت انتهایی قنات ، پیشکار قنات نامیده می‌شود که در آخرین قسمت آن ، مادر چاه قنات قرار گرفته است. قسمتهایی از قنات که با حفر آنها هنوز آب بیرون نمی‌آید “خشکه کار” و قسمتی که آبدار است (قسمت انتهایی) قسمت “آبده قنات” نامیده می‌شود.

حفر قنات

حفر قنات معمولا از مظهر ان که همان سطح زمین است و خشک می‌باشد، شروع و به مناطق آبده مادر چاه ، ختم می‌شود. بنابراین ، اول دهانه قنات یا هرنج که خشک است و بعد اولین چاهها یا میله‌ها که اینها هم خشک است و آب ندارد و به اصطلاح قسمت خشک کار قنات نامیده می‌شود، حفر می‌شود. بعد کار به طرف قسمت بالا دست که همان قسمتهای آبده و بیشتر آبده زمین باشد، ادامه پیدا می‌کند.

محاسن و مزایای قنات

سیستم استخراج در قنات طوری است که آب بدون کمک و صرف هزینه فقط با استفاده از نیروی ثقل از زمین خارج می‌گردد. با توجه به چاهها و قناتهای موجود ، آب قنات در مقابل آبی که از چاه استخراج می‌شود، ارزانتر تمام می‌شود. آب قنات دائمی است و در مواقع اضطراری کشت و احتیاج زراعت در مواقع حساس به آب ، قطع نمی‌شود. منابع آب زیر زمینی توسط قنات دیر تمام می‌شود و استفاده طولانی دارد، هر چند بطور دائم چه مصرف شود و چه شود، خارج می‌گردد. قنات دارای مزایای بسیاری زیادی است که در اینجا فقط به تعداد محدود از آنها اشاره شد.

تصویر

 

معایب قنات

در زمینهای هموار و نواحی که آب زیرزمینی شیب کافی ندارد و نیز زمینهای خیلی سست و ماسه‌ای امکان حفر قنات نیست. آب قنات ، بطور دائم جریان دارد و قابل کنترل نیست. روی این اصل ، مدام باعث تخلیه آب زیرزمینی می‌شود. در فصولی که به آب احتیاج نیست و یا احتیاج به آن خیلی کم است، امکان جلوگیری از جریان و یا کنترل آن وجود ندارد.

قنات به خاطر این که در سفره‌های آب زیرزمینی کم عمق استفاده می‌شود و این منابع هم غنی نیست و دارای نوسان زیاد است، لذا قنات نسبت به تغییرات سطح آب زیر زمینی خیلی حساسیت دارد. در فصول گرم که گیاه به آب بیشتری نیاز دارد و نیز در فصول و سالهای خشک ، آب قنات کم می‌شود. قنات نسبت به چاه در مقابل سیل و زلزله و امثال اینها آسیب پذیر است و خرابی در قناتها بعضی مواقع طوری است که احیا مجدد آنها یا ممکن نمی‌باشد و یا از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نیست.

درباره این مطلب نظر دهید !

مطالب زیرا حتما بخوانید ...