بارش شهابی برساوشی

<

وقتي ذرات گرد وغباري كه در فضاي بين سيارات قرار دارند وارد جو زمين مي شوند در اثر سرعت بالا و اصطكاك شديد به وجود آمده مي سوزند و به صورت شهاب ديده مي شوند. در آسماني صاف و تاريك ممكن است در هر ساعت چند  شهاب مشاهده كنيد كه در نقاط مختلف آسمان ظاهر و به سرعت محو مي شوند. اما در شبهاي خاصي از سال تعداد شهابها به يكباره زياد مي شود كه به اين پديده «بارش شهابي»  گفته مي شود. بارش هاي شهابي در اثر ورود توده اي از ذرات به جو زمين به وجود مي آيند. اين ذرات با سرعت هاي زياد(چند ده كيلومتر در ثانيه) و تقريبا” به طور موازي وارد جو مي شوند. در نتيجه از ديد ناظر زميني به نظر مي آيد كه همه شهابها از يك نقطه آسمان خارج مي شوند كه به اين نقطه كانون بارش گفته مي شود. كانون بارش در هر صورت فلكي باشد، بارش شهابي به نام آن خوانده مي شود. منشاء بسياري از بارش هاي شهابي، دنباله دارها هستند. اين صخره هاي يخي با حركت خود ذرات ريزي به جا مي گذارند. با  نزديك شدن دنباله دار به خورشيد تعداد ذرات به جا مانده افزايش مي يابد. بنابراين مدار دنباله دار مملو از ذراتي مي شود كه با همان سرعت دنباله دار و تقريبا” در همان مدار به دور خورشيد گردش مي كنند. به دليل حركت متناوب زمين به دور خورشيد ، سياره ما در زمان مشخصي از سال به نزديكي مدار دنباله دار مي رسد و با برخورد به اين ذرات بارش شهابي رخ مي دهد…

تاريخچه
بارش شهابي برساووشي يكي از معروفترين بارش هاي شهابي ساليانه است كه در2 2-21 مرداد به اوج فعاليت خود مي رسد. شايد به جرات بتوان گفت كه بارش شهابي برساووشي، يكي از شورانگيزترين فستيوالهاي ساليانه نجومي باشد كه در شب هاي گرم تابستان منجمان آماتور را گردهم مي آورد. نخستين گزارشات رصد اين بارش به بيش از 2000 سال پيش بر مي گردد كه در شرق دور(چين،ژاپن و …) ثبت شده است. دنباله دار منشاء بارش برساووشي دنباله دار سويفت-تاتل است كه در سال 1862 توسط لوييس سويفت از نيويورك و هورس تاتل از رصدخانه هاروارد كشف شد. چند سال پس از كشف اين دنباله دار بود كه «شياپارلي» با كمك محاسباتش نشان داد كه دنباله دار سويفت-تاتل منشاء بارش شهابي است. اين اولين بار بود كه ارتباط بارش شهابي و دنباله دار به اثبات مي رسيد. افزايش فعاليت بارش برساووشي در سالهاي 63-1861 تاييد كننده اين مطلب بود. دوره تناوب دنباله دار سويفت-تاتل حدود 130 سال است و آخرين بار در اوايل ده 1990 به حضيض خود رسيد و در سالهاي 1992و 1991 سرعت ساعتي سمت الراسي(ZHR) آن به بيش از 200 رسيد. اما در سالهاي بعد بارش برساووشي به فعاليت معمول خود ادامه داد تا اينكه همانطور كه انتظار مي رفت در سال 2004 ZHR اين بارش به 200 رسيد. اما در سالهاي اخير بارش شهابي معمولي داشته است و بايد منتظر افزايش فعاليت آن در سال 2028 بمانيم.
صد و ثبت بارش شهابي
اختر شناسان بارش های شهابی را با روش های مختلفی همچون رصد مرئی ، راديويی با تصويربرداری ويدئويی و حتی با تلسکوپ ( در برخی از بارش های کم شمار ) بررسی می کنند.
با اين روش ها ، تا کنون بيش از ۵۰ بارش شهابی بررسی شده است. يکی از رايج ترين و کم هزينه ترين روش ها، رصد مرئی است ، يعنی تماشای مستقيم شهاب ها که به يکی از علاقه مندی های اصلی منجمان آماتور امروز تبديل شده است. جدول ۱ ، مهم ترين بارش های شهابی سال را مشخص شده است. بررسی بارش های شهابی از اوايل قرن نوزدهم ميلادی و به ويژه پس از ظهور با شکوه بارش شهابی اسدی در سال ۱۸۳۳ ميلادی جنبه ی علمی به خود گرفت و در دو قرن گذشته نتايج رصد های آن در مجلات مختلفی به چاپ رسيده است. نخستين پرسش منجمان آماتور برای آغاز رصد بارش های شهابی اين است که چه چيز هايی را بايد رصد کنيم؟ چگونه رصد کنيم و رصد هايمان را ثبت کنيم ؟ پاسخ اين پرسش وابسته به هدف از رصد بارش شهابی است. گاهی رصدگر با وجود آنکه دلباخته ی زيبايی های آسمان شب است اما فقط به منظور تماشای اين پديده چشم به آسمان دوخته است . او از ديدن هر تير شهاب لذتی بی اندازه می برد . اما رصدگر ديگری قصد دارد در کنار اين شوق زيبا ، کار علمی انجام دهد . در اين حالت بايد در ثبت مواردی از بارش شهابی کوشش کند تا گزارش او کاربرد علمی داشته باشد .
هر شهابی که در آسمان ظاهر می شود ، دارای مشخصاتی است که لازم است ابتدا با آنها آشنا شويم :

قدر :
شهاب ها هم مانند ستاره ها درخشندگی متفاوتی دارند که با مقياس قدر بيان می شود.قدر شهاب بيانگر مقدار روشنايی آن در هنگام اوج درخشش است. قدر شهاب را به کمک مقايسه ی درخشندگی اش با ستاره ها می توان تعيين کرد که البته اين کار تقريبی است و با تمرين و تجربه می توان دقت آن را بالا برد(جدول ۲) . البته ارتفاع ظهور شهاب و در نتيجه اثر جو زمين موجب افت درخشندگی شهاب می شود. در صورتی که ارتفاع شهاب بيش از ۶۵ درجه از افق باشد، اين اثر محسوس نيست. ولی در ارتفاع ۴۵ تا ۶۵ اين افت نورانيت به به اندازه ی نيم واحد قدر است و با کاهش ارتفاع شهاب در آسمان اين اثر بيشتر می شودبه طوری که افت درخشندگی در ارتفاع حدود ۱۵ درجه به ۳ واحد قدر می رسدکه بايد به نوعی در ثبت اطلاعات در نظر گرفته وتصحيح شود.
طول رد:
برخی از شهاب ها رد بلند و برخی ديگر ردی کوتاه دارند . طول ظاهری مسيری که يک شهاب طی می کند طول رد گفته می شود و بر حسب درجه بيان می شود. برای اندازه گيری اين کميت می توانيد از همان مقياس های رايج زاويه سنجی استفاده کنيد .
رنگ:
شهاب ها رنگ های مختلفی دارند . وقتی جسم سازنده ی شهاب ( شهابواره ) وارد جو می شود ، با برخورد به مولکول های گاز می سوزد و گرمای آن موجب يونيزه شدن گازهای اطراف می شود . رنگ شهاب نشان دهنده ی رنگ عنصری است که بيش از همه يونيزه شده است . به عنوان مثال رنگ سبز نشان دهنده ی اکسيژن جو ، رنگ آبی مربوط به نيتروژن جو و رنگ زرد مربوط به سديم موجود در شهابواره است . اگر هم سرعت شهاب بسيار زياد باشد معمولا” به رنگ سفيد ديده می شود.
مدت دوام:
درخشش شهاب ها نا پايدار است و به سرعت خاموش می شوند. شما فقط می توانيد شهاب ها را بر حسب مدت دوامشان به چند دسته سريع ، متوسط و کند تقسيم کنيد . البته به کمک روشی در عکاسی از شهاب ها می توان مدت دوام آن ها را تعيين کرد. روش کار به اين صورت است که پنکه ای کوچک را در جلوی عدسی دوربين عکاسی نصب می کنيم و عکاسی بلند مدت را آغاز می کنيم. به دليل حرکت متناوب پره ی پنکه از جلوی دريچه ی دوربين در صورتی که شهابی از ميدان ديد دوربين بگذرد، تصوير شهاب درآن يک خط پيوسته نخواهد بود و تصوير منقطع است. با شمارش تعداد برش های رد شهاب و آگاهی از تعداد دور موتور پنکه در ثانيه می توان مدت دوام شهاب را تعيين کرد.
دود:
بعضی از شهاب ها پس از خاموشی ، از خود در آسمان رد دود مانندی به جا می گذارند. دود آذر گوی ها ، يعنی شهاب های پرنورتر از سياره زهره تا چند دقيقه در آسمان ديده می شود. اما سرانجام برا ثر جابه جايی لايه های جوی ، پخش و ناپديد می شود .

سرعت ساعتی سمت الرأسی :
مهمترين مشخصه هر بارش ، تعداد شهاب های آن است . بارش های شهابی هر سال در زمان مشخصی روی می دهند . در دوره ای چند روزه ، هنگامی که زمين از مدار دنباله دار مزبور می گذرد . تعداد شهاب ها به ميزان قابل توجهی افزايش و سپس کاهش می يابد . بيشترين تعداد شهاب های هر بارش را با کميتی به نام ” سرعت ساعتی سمت الرأسی ” ( ZHR ) بيان می کنند . ZHR تعداد شهاب های قابل مشاهده برای يک نفر در مدت يک ساعت و در شرايط مناسب است . يعنی در شرايطی که کانون بارش در سمت الرأس ( بالاترين نقطه در آسمان ) و آسمان کاملا” صاف و تاريک باشد. منظور از آسمان تاريک ، آسمانی با حد قدر ۶/۵ است .در واقع ZHRنرخ ساعتی شهاب ها است که واقع گرايانه حساب شده است. ولی از آنجا که به طور معمول اين شرايط فراهم نيست، اختر شناسان تلاش می کنند تا آن را محاسبه و حتی پيش بينی کنند. اما کار به اين سادگی ها هم نيست. بسيار اتفاق می افتد که در يک شب دو يا چند بارش فعال هستند و شما برای محاسبه ZHR هر بارش لازم است شهاب های بارش های مختلف را از هم تفکيک کنيد. بعضی از شهاب ها هم پراکنده هستند. اصولا” شهاب های پراکنده به شهاب هايی گفته می شوند که جزء هيچ يک از بارش های شناخته شده نباشند. بنابر اين بايد به شهاب های پراکنده هم توجه کنيد. از طرف ديگر شهاب های يک بارش دقيقا” از خود کانون ظاهر نمی شوند. اگر رصد گری رد يک شهاب را در جهت معکوس ادامه دهد به کانون ختم می شود. شهاب های يک بارش حتی در فاصله ی بيش از۵۰ درجه ای کانون هم ظاهر می شوند. اگر رصد گری بخواهد به همه ی اين مسائل توجه کند و مشخصات شهاب ها را هم تخمين بزند و يادداشت کند ، با مشکل مواجه می شود. اما ناراحت نباشيد، با يک رصد گروهی و تقسيم کارها می توانيد به تمامی اين نکات توجه کنيد و يک گزارش کامل به دست آوريد. يا آنکه به صورت فردی رصد کنيد و فقط بخشی از آسمان را زير نظر بگيريد و سپس ZHR را برای سراسر آسمان تخمين بزنيد. در بارش های شهابی که تعداد شهاب ها به بيش از چند صد عدد در ساعت می رسد ( مثل بارش اسدی در سال های اخير ) ديگر فرصتی برای ثبت تمام مشخصات شهاب ها نيست . در چنين شرايطی مهمترين مشخصه ها مثل تعداد شهاب های بارش مورد نظر در بازه های زمانی مختلف و وضعيت رصدی آسمان ( مثل حد قدر و در صد ابری بودن آسمان ) ثبت می شوند.