طرز ساختن اشیاء سفالین و لعاب کاری

رای ساختن یک شیء سفالی، ابتدا چانه گل را روی صفحه گردان چرخ سفالگری قرار داده و با حرکت پا یا نیروی برق ، صفحه گردان را به حرکت درآورده و با دست به گل شکل می دهند. چرخیدن صفحه با حرکت پا کنترل می شود و بنا به مقتضا، شکل حرکت را تندتر یا کندتر می کنند. برای اینکه گل به دست نچسبد، سفالگر گاه به گاه دستها را در ظرف آبی که روی میز قرار دارد خیس می کند.

چرخکاری در سفالگری یکی از مهم ترین مراحل است و مهارت سفالگری نقش مهمی در آن بازی می کند که بتواند شیئی را همانند طرح دلخواه درآورد و در عین حال قطر گل در تمام نقاط ظروف یکسان و حتی المقدور نازک و ظریف باشد. پس از اینکه شیئی شکل مورد نظر را پیدا کرد، به وسیله نخی ظرف ساخته شده را از بقیه گل چانه جدا کرده و از روی چرخ بر می دارد و به ساختن شئ دیگری می پردازد. سپس ظرف های ساخته شده را در گل می گذارند تا نیمه خشک شود. این مدت بسته به بزرگی و کوچکی و یا نازکی و ضخامت شئ ساخته شده و دمای هوا از دوازده تا بیست و چهار ساعت طول می کشد. پس از طی این مدت، اشیاء ساخته شده را مجدداً روی چرخ قرار داده و در حالیکه چرخ را به حرکت در می آورند، به وسیله یک تیغه ساده، قسمت های زاید را می تراشند. البته این بار شئ را به صورت وارونه روی چرخ قرار می دهند و قسمت های زاید، بیشتر مربوط به ته ظرف می شود که هنگام شکل دادن اولیه نمی توان فرم دلخواه را به آن داد. پس از تراش، شکل کامل می گردد و مجدداً آن را برای مدت بیست و چهار ساعت در سایه قرار می دهند و پس از طی این مدت شئ را در گرمخانه یا در آفتاب می گذارند تا کاملاً خشک شود. اگر شئ را از ابتدا در مقابل آفتاب یا درون گرمخانه قرار دهند، سطح گل زودتر خشک می شود و چون داخل آن هنوز مرطوب است، شئ می ترکد. در حین خشک شدن جهت ظرف را عوض می کنند تا تمام سطوح، یکسان خشک شود. پس از اینکه شئ ساخته شده کاملاً خشک شد، در صورت لزوم برای صیقلی نمودن، آن شئ را سمباده می زنند. چنانچه قرار باشد اشیاء سفالین بدون لعاب عرضه شود، با درجه حرارتی معادل 950 تا 1000 درجه سانتی گراد به مدت هشت ساعت در کوره قرار داده تا پخته شوند، در حالیکه سفال هایی که بعداً به صورت لعابدار عرضه خواهد شد، در مرحله اول با حرارت 900 تا 950 درجه سانتی گراد پخته می شود. زیرا اگر میزان حرارت در این مرحله بیش از 1000 درجه سانتی گراد باشد، بعداً لعاب را خوب به خود جذب نکرده و لعابکاری مشکل تر خواهد شد و پس از لعابکاری، اشیاء را مجدداً با درجه حرارتی ما بین 950 تا 1050 درجه سانتی گراد ( بسته به مواد تشکیل دهنده لعاب ) مجدداً می پزند.

لعاب سازی در ایرن

ایرانیان که از دوران باستان با صنعت سفالگری آشنا بودند برای زیبایی و استحکام آن، کم کم به کشف و ساختن لعاب نیز پرداختند. سفال بدون لعاب متخلخل است و آب و مایعات از جدار آن تراوش می نماید، ولی لعاب باعث می شود تا جدار آن غیر قابل نفوذ شده و برای نگهداری بعضی از مواد مانند روغن و غیره مناسب تر شود. از طرف دیگر، لعاب به زیبایی ظرف می افزاید و به هنرمند نیز امکان خود نمایی می دهد.

لعاب

در حال حاضر برای لعاب دادن اشیاء سفالی در ایران به طور کلی از دو نوع لعاب استفاده می شود :

1- لعاب قلیایی. موادی که برای تهیه لعاب قلیایی سنتی به کار می رود عبارت است از: 60 % شیشه قلیایی، 25 % سیلیس خام و 15 % بلور یا شیشه خورده یعنی شیشه ای که یک بار حرارت دیده و پخته شده است. برای تهیه ماده ای که شیشه قلیایی می نامند، از خاکستر گیاهی که اشنون نام دارد و در شوره زار می روید استفاده می کنند. این بوته ها را ابتدا باید سوزانید ولی طوری باید سوزانده شوند که شعله ور نگردند، در غیر این صورت خواص خود را از دست می دهند. خاکستر این گیاه به صورت ماده ای مذاب است که پس از سرد شدن به صورت سنگ سیاهی در می آید که بایست خرد و نرم شود. بعد آن را با پودر سیلیس به نسبت پنجاه پنجاه به مدت شش ساعت و حدود 1200 درجه سانتی گراد حرارت می دهند. به این ترتیب شیشه قلیایی به وجود می آید. سپس آن را به اضافه 25 % سیلیس خام و 15 % بلور یا شیشه خورده با مقداری آب در آسیاب می سایند تا به صورت دوغابی درآید. این دوغاب در واقع لعاب بی رنگی است که روی اشیاء داده می شود و در صورت لزوم برای رنگین کردن آن از اکسیدهای فلزات مختلف استفاده می شود.

2- لعاب سربی. برای تهیه لعاب سربی از مواد زیر استفاده می شود.: 40 % اکسید سرب، 40 % بلور یا شیشه خورده و 20 % سیلیس خام. برای تهیه اکسید سرب که سفالگران آن را پختن سرب نیز می نامند، سرب را در ظرف نسبتاً کم عمقی ریخته حرارت می دهند و در همان حال با میله ای آن را به هم می زنند تا پس از مدتی به پودر نرمی که همان اکسید سرب است تبدیل گردد. سپس آن را همراه با بلور و سیلیس خام و آب آنقدر می سایند تا به صورت دوغاب در آید. این دوغاب نیز لعاب بی رنگی است که همراه با اکسید های فلزات مختلف رنگ های گوناگون را به وجود می آورد.

اکسیدهای رنگ دهنده

1- اکسید آهن. آهنگران هنگامی که با پتک، آهن تفته را می کوبند، جرقه هایی از آن به اطراف پرتاب می شود. این جرقه ها همان ورقه های نازک اکسید آهن هستند که سفالگران ایرانی آن را برای ایجاد رنگ حنایی در لعاب به کار می برند. اکسید آهن قرمز رنگ نیز وجود دارد که همان گل اخرا است. خطوط یا نقوش سرخ رنگ سفال های بدون لعاب اولیه با این ماده صورت می گرفته است.

2- اکسید منگنز. اکسید منگنز جهت ایجاد رنگ قهوه ای در لعاب سازی به کار می رود. این ماده را از معدن استخراج می کنند و خطوط سیاه کاشی های هفت رنگ و نقوش سفال های پیش از تاریخ با این اکسید اجرا می شده است.

3- اکسید کبالت. این اکسید را برای ایجاد رنگ لاجوردی در لعاب به کار می برند.

4- اکسید قلع. اکسید قلع برای ایجاد رنگ سفید در لعاب مصرف می شود. برای تهیه آن، قلع را با سرب مخلوط کرده و با ملایمت حرارت می دهند و آنقدر به هم می زنند تا به صورت پودر درآید.

5- اکسید مس. این اکسید جهت ایجاد لعاب فیروزه ای در لعاب های قلیایی و ایجاد رنگ سبز در لعاب های سربی به کار می رود و به نام توفال مشهور است.

از ترکیب اکسیدهای فوق با هم نیز می توان رنگ های جدیدی به دست آورد. برای مثال از ترکیب اکسید منگنز و اکسید مس، رنگ یشمی و از ترکیب اکسید آهن و اکسید مس، رنگ مغز پسته ای و از ترکیب کبالت و اکسید مس، رنگ فیروزه ای به دست می آید.

لعاب کاری

لعاب ساییده شده و آماده را در ظرف بزرگی ریخته، اشیاء کوچک را داخل لعاب کرده، در می آورند. برای لعاب دادن ظرف های بزرگ، شئ را روی ظرف لعاب گرفته و با ظرف دیگری روی شئ را لعاب می ریزند و سفال، لعاب را به خود جذب می کند. قشر لعاب باید در کلیه نقاط ظروف به یک اندازه باشد در غیر این صورت اشیایی که کمتر لعاب خورده، زودتر می پزند و آنان که لعاب بیشتری خورده، دیرتر پخته می شوند. البته چون در لعاب کاری نمی توان صد در صد قشر لعاب را در کلیه اشیاء به یک اندازه درآورد، اشیایی را که لعاب بیشتری خورده به آتشدان کوره نزدیکتر می گذارند.

نقاشی روی سفال

در بسیاری از نقاط ایران که کار سفالگری در آنجا رواج دارد، صنعتگران دست ساخته های خود را به صورت منقوش عرضه می کنند. برای نقاشی روی سفال دو روش وجود دارد: یکی نقاشی روی لعاب که به نام رو رنگی معروف است و دیگر نقاشی زیر لعاب که زیر رنگی نامیده می شود.

1- نقاشی به روش زیر رنگی. پس از پخت سفال، نقوش دلخواه را با رنگ های مورد نظر که همان لعاب های رنگی با اکسیدهای فلزات مختلف ساخته می شود، بر روی آن به وجود آورد و سپس روی تمام سطوح داخلی و خارجی ظرف را با یک لعاب بی رنگ می پوشانند و چون نقاشی ها زیر لعاب بی رنگ قرار می گیرد، اصطلاحاً آن را نقاشی زیر رنگی می نامند. درجه حرارت برای پختن سفال در این مرحله هزار درجه سانتی گراد به مدت هشت تا ده ساعت می باشد.

2- نقاشی به روش رورنگی. این نوع نقاشی روی لعاب قرار می گیرد. یعنی پس از لعاب کاری و پختن لعاب، روی آن را با رنگ هایی که در فوق ذکر شد نقاشی می کنند. این نوع نقاشی ساده تر از نقاشی زیر رنگی است. زیرا اگر نقشی به اشتباه زده شود، به راحتی می توان آن را پاک کرد. درجه حرارتی که برای پختن نقوشی که با این روش بر روی اشیاء سفالین زده می شود، بسته به نوع رنگ از 400 تا 800 درجه سانتی گراد و به مدت چهار تا هشت ساعت می باشد.

فایده استفاده از لعاب:
لعاب به ظرف زيبايي و استحكام مي بخشد. براي ظرفهاي مصرفيهم از نظر بهداشتي ضروري است. مايعات و تكه هاي غذا به درون حفر ه هاي ديواره ظرفهاي متخلخل ارتن ور بدون لعاب ( سفال ساده) است فرو مي رود و محل پرورش باكتري ميشود. البته اين اتفاق بر اثر ترك برداشتن لعاب ظرفها نيز پديد مي ايد.